De grote stad. Een bijbels perspectief. Jacques Ellul. Skandalon Middelburg 2020, 271 blz., € 27,50
Jacques Ellul (1921-1994) was een Franse jurist, socioloog en theoloog. Hij publiceerde veel en kritisch over de rol van techniek in het menselijk bestaan en werd niet moe te wijzen op de destructieve autonome rol die techniek aan het innemen is ten opzichte van de mens. Hij is in de Nederlandse christelijke wereld niet heel bekend geworden. Subversief christendom (1987) is het boek dat de meeste impact heeft gehad. Zijn sociologische ideeën zijn daarentegen opgepikt en verwerkt door denkers als Hans Achterhuis.
De grote stad is vooral bekend geworden door de Amerikaanse uitgave van 1970 (The Meaning of the City). Dat was een ingekorte versie van het Franse origineel, dat meer bijbel-theologische verdiepingen en exegetische uitstappen bevatte. Deze Nederlandse vertaling is gebaseerd op de oorspronkelijke versie.
Ellul stelt dat er door heel de Bijbel één boodschap zichtbaar is over de stad: dat zij de ultieme uitingsvorm is van de menselijke hoogmoed ten opzichte van God. ‘De hele geschiedenis van de stad en de steden vindt haar oorsprong in de daad van Kain’ (33).
De stad is ontstaan als een hoogmoedige menselijke reactie op Gods vloek, maar de mens is de controle over de stad kwijtgeraakt en de stad is een autonome destructieve geestelijke macht geworden. Een macht die mensen verslindt alsof het niets is, maar tegelijkertijd mensen blijft aantrekken en daardoor continu van ‘vers bloed’ wordt voorzien. Hij gebruikt de theologie van Paulus’ krachten en machten om daar woorden aan te geven.
Ellul is hier zeer pessimistisch, meer dan in zijn andere boeken. Frank Mulder schrijft in de inleiding dat waarschijnlijk meespeelt dat Ellul net uit de Tweede Wereldoorlog komt met al haar verwoesting en voor zich ziet hoe Oost en West zich opnieuw bewapenen. Hoe dan ook, het boek is één grondige, exegetisch onderbouwde aanklacht tegen de stad en alles waarvoor ze staat. Dat maakt het af en toe moeilijk om er doorheen te komen. Als het boek, en dus de bijbels-theologische exercitie, zijn einde nadert, denk je als lezer: Ellul moet nog in het nieuwe Jeruzalem terecht komen. Hoe gaat hij die draai ooit maken? Het punt is vervolgens dat hij daar niet goed uitkomt. Van Jeruzalem als heilige stad (die zijn functie verliest) naar Jezus (die de vervulling van Jeruzalem is) naar het hemelse Jeruzalem gaat het heel snel. Hij heeft de stad zo zwart afgeschilderd dat het nauwelijks nog te verklaren is dat Gods voltooiing van de schepping een hemelse stad is.
Toch zegt hij in de laatste twee hoofdstukken daar nog mooie dingen over. In tegenstelling tot andere religieuze vergezichten, waarin de mens terugkeert naar zijn oorspronkelijke bestemming (de natuur), neemt de joods-christelijke eschatologie juist het werk van de mens mee in Gods plan; de geschiedenis van de mens begint in een tuin en eindigt in een stad.
De grote stad is een indrukwekkend boek. Exegetisch-theologisch gezien, maar ook sociologisch. Ellul is scherp en peilt diep. Het is inspirerend om in de inleiding en door het boek heen te lezen hoe Ellul in de jaren veertig woorden geeft aan zijn hermeneutiek en hoe hij zijn bijbels-theologische benadering onderbouwt. Veel daarvan is nu gemeengoed, maar hij moest daar voor zichzelf een weg in vinden, tegen de gangbare theologische mode in. Wat hij schrijft over mythe en geschiedenis bijvoorbeeld, en hoe hij dit vervolgens toepast in zijn bijbelse theologie, blijft relevant om te lezen.
Wat ik zwak vind aan het boek, is dat het moeilijk concreet te maken is. Wat moet je dan als christen in een stad? Moet je er blijven of haar ontvluchten? Maar waarheen dan? Want het platteland wordt ook al stad. Hoewel al het goede werk dat in een stad gebeurt eigenlijk zinloos is, is het ook weer prijzenswaardig. Zo doen stedenbouwkundigen volgens Ellul ergens goed werk, ergens is het ook naïef. De vraag naar een verantwoorde christelijke praktijk in de stad is, kortom, moeilijk te beantwoorden vanuit dit werk van Ellul.
Hierin verschilt De grote stad van de latere golf aan Urban Theology die verscheen vanaf de jaren tachtig. Theologen als Bakkes, Murray en Keller laten enerzijds de ambivalente lijn door de Bijbel meer zien (er staan namelijk ook veel positieve dingen over de stad in de Bijbel), anderzijds schetsen zij concreter een mogelijke christelijke heilzame aanwezigheid in de stad.
Al met al is De grote stad een zeer lezenswaardig en urgent boek, wat vooral als een kritisch tegenover te lezen is ten opzichte van stedelijke maakbaarheidsidealen, of deze nu technologisch of missiologisch van karakter zijn.
Daniël Drost, baptistenpredikant te Deventer en docent en onderzoeker aan het Baptistenseminarium te Amsterdam
Comments